زندگی و دستاوردهای یک ریاضیدان نامی
«محمدبن موسی خوارزمی» چنان که «جرج سارتن» در کتاب «مقدمه یی بر تاریخ علم» می گوید، یکی از بزرگ ترین ریاضیدانان همه اعصار به شمار می آید. او با نگارش کتاب «الجبر و المقابله» شاخه جدیدی از ریاضیات را به نام جبر بنیان نهاد و با نگارش کتاب «الجمع و التفریق بحساب الهند» جهانیان را با شیوه حساب و ارقام هندی، یعنی همین شیوه حساب و عددنویسی امروزی، آشنا کرد. همین کتاب بود که نام «خوارزمی» را به صورت واژه الگوریتم در زبان های اروپایی ماندگار کرد. با وجود پرآوازه بودن «خوارزمی» در جهان غرب، کتاب های اندکی درباره او در جهان شرق، از جمله ایران، منتشر شده است.
نخستین بار در سال ۱۳۴۸ «حسین خدیوجم» به ترجمه «الجبر و المقابله» پرداخت و سپس در سال ۱۳۵۰، «ابوالقاسم قربانی» با نگارش مقاله پژوهشی در کتاب «زندگینامه ریاضیدانان ایرانی» این ریاضیدان بزرگ را معرفی کرد. در سال ۱۳۸۰ «یونس کرامتی» به بازنویسی کتاب جبر و مقابله دست زد و در مقدمه آن به معرفی «خوارزمی» و دستاوردهای علمی او پرداخت. جدا از آثاری که گفته شد و چند مقاله دیگر که درباره «خوارزمی» در کتاب های زندگینامه ریاضیدانان نامی منتشر شده است،
فقط یک کتاب ویژه کودک و نوجوان در مجموعه فرزانگان (انتشارات مدرسه، ۱۳۷۹) درباره «خوارزمی» نوشته شده است. اما در این اثر بیشتر به رویدادهای دوران زندگی خوارزمی پرداخته شده و دستاوردهای علمی او و جایگاهش در تاریخ علم چندان مورد توجه نبوده است. اکنون انتشارات فاطمی به ترجمه کتابی درباره «خوارزمی» همت گمارده است که انتشارات «روزن سنترال» در سال ۲۰۰۶ میلادی منتشر کرد. این کتاب به معرفی زندگی و دستاوردهای علمی «محمدبن موسی خوارزمی» به عنوان بنیانگذار جبر می پردازد
این کتاب را «حسن سالاری» ترجمه کرده و «یونس کرامتی»، پژوهشگر تاریخ علم، ویرایش علمی آن را بر عهده داشته است. مترجم با راهنمایی ویراستار علمی مطالب کوتاهی را درون کادرهایی جدا از متن به آن افزوده است تا فهم مطالب کتاب برای خوانندگان نوجوان آسان تر شود. برای مثال نویسنده کتاب در جایی اشاره می کند «خوارزمی» برای نگارش زیج خود از «زیج شهریاران» بهره گرفته است. مترجم با راهنمایی ویراستار کادری با عنوان «زیج شهریاران» افزوده و در آن توضیح داده که «زیج» چیست و «زیج شهریاران» چگونه پدید آمد. خوارزمی در زندگی درازش آثار بسیار نوآورانه یی پدید آورد.
اما بی گمان پرآوازه ترین آنها کتاب «الجبر و المقابله» است که پایه های جبر نوین را پی ریزی کرد.
او این کتاب و رساله اخترشناسی اش به نام زیج را به روزگار خلافت مامون کامل کرد. او کتابش درباره حساب و ارقام هندی که «الجمع و التفریق بحساب الهند» نام دارد، پس از کتاب الجبر و المقابله نوشت. کتاب «التاریخ» (گزارش تاریخی بر پایه اختربینی) و کتاب«صوره الارض» (شکل زمین) درباره جغرافیا از دیگر کتاب های مهم وی است. خوارزمی آثارش را به عربی می نوشت، زیرا در دوران طلایی اسلام، عربی زبان بین المللی جهان اندیشه بود. همان طور که دانشمندان مسلمان دانش را از فرهنگ های دیگر فرا می گرفتند، مفاهیم تازه یی به زبان عربی وارد می شد. گنجینه واژگان عربی گسترش یافت و واژه های موجود نیز برای نیازهای جدید تغییراتی پیدا کرد. بنابراین زبان عربی بهترین زبان آن روزگار برای بیان اندیشه های علمی شد.
فقط چند تا از آثار خوارزمی به زبان عربی محفوظ مانده، اما شمار بیشتری از ترجمه های لاتین آثار او در دست است. شماری از آثارش از بین رفته است و فقط به دلیل ارجاع در منابع دیگر از آنها آگاهیم. امروزه خوارزمی را بیشتر به عنوان یک ریاضیدان می شناسیم، اما او اختر شناس و جغرافیدان برجسته یی نیز بود. برای دانش پژوهان روزگار خوارزمی بسیار معمول بود که در شاخه های گوناگون به پژوهش بپردازند. به علاوه، شاخه های مختلف دانش، آن گونه که امروزه می بینیم، از هم جدا و بسیار تخصصی نبود. عمر خیام ریاضیدان و اخترشناس که به پژوهش در جبر پرداخت، نیز بی گمان با آثار خوارزمی آشنا بود،
به علاوه هر دو آنان درباره گاهشماری (تقویم) مطالعه کردند و کتاب نوشتند. متن اصلی کتاب «خوارزمی، بنیانگذار جبر» در ۱۱۲ صفحه تنظیم شده و با تصویرهای رنگی همراه است که بر گیرایی محتوای جذاب آن می افزاید. نویسنده در فصول اول و دوم این کتاب به معرفی زندگی «خوارزمی» و دوران شکوفایی تمدن اسلامی و در فصل های سوم، چهارم و پنجم به معرفی دستاوردهای علمی خوارزمی و نقشی که در پیشرفت ریاضیات و اخترشناسی داشته، پرداخته و در پایان کتاب می گوید «گئورگ افره» در «تاریخ جهانی اعداد» هدیه های «خوارزمی» را به جهان امروزی چنین جمع بندی می کند؛
«خوارزمی بی آنکه خود بداند، نامی برای یکی از شاخه های بنیادی ریاضیات پیشرفته فراهم کرد و نامش بر علم الگوریتم ماندگار شد که پایه یکی از فعالیت های علمی و نظری کار با رایانه است.» دیگر درباره اثرگذاری این دانش پژوه بزرگ چه می توان گفت؟ این کتاب با یک واژه نامه، منابعی برای اطلاعات بیشتر (معرفی چند سایت اینترنتی)،کتاب هایی برای مطالعه بیشتر و کتاب نامه (معرفی کتاب ها و سایت ها که مولف در تدوین کتاب از آنها بهره گرفته است) به پایان می رسد.
